Waarden op het spel? Breng ze er in!

door · 30 mei 2017

In gesprekken tussen partijen spelen niet alleen standpunten en belangen, maar ook waarden vaak een rol. Het is goed om te weten wat die waarden zijn bij anderen, zodat je er rekening mee kunt houden. Uiteindelijk helpt het om je te verdiepen in belangen Ă©n waarden, want dĂĄĂĄr zit de oplossingsruimte. En dat helpt bij een beter resultaat!

Waarden zijn diepgevoelde drijfveren van mensen, die niet snel veranderen. Het geeft aan wat mensen echt belangrijk vinden, ook al kunnen de meesten dat niet gemakkelijk onder woorden brengen. Er wordt al helemaal niet vaak expliciet over gesproken, omdat ze als vanzelfsprekend ervaren worden. Zo is bijvoorbeeld “gelijkheid” een diepgewortelde drijfveer in grote groepen van onze Nederlandse maatschappij. In onze grondwet staat daar ook het nodige over vermeld: over gelijkheid tussen mannen en vrouwen, over gelijkheid tussen mensen van verschillend geloof of sexualiteit. Toch wordt gelijkheid niet vaak benoemd als ‘waarde’ aan tafel in een onderhandelingsproces. Tegelijkertijd botst deze waarde soms met de praktijk: daar waar specifieke groepen mensen (zoals bijvoorbeeld omwonenden of recreanten) niet aan tafel zitten in een gebiedsproces, zullen zij zich niet ‘als gelijke’ behandeld voelen.

Waarden zitten vaak verstopt in argumenten die mensen gebruiken in een gesprek of onder standpunten die worden verkondigd. Als een gesprek moeizaam verloopt, als meningen of belangen botsen Ă©n de emoties hoog oplopen, kun je er van uit gaan dat waarden  een rol spelen. Sommige waarden zijn heel persoonlijk en gelden voor een individu, andere waarden zijn kenmerkend voor een groep mensen of een hele maatschappij. Zo zijn onze waarden in West-Europa als het gaat over hiĂ«rarchie echt fundamenteel verschillend van die in Japan.

De waarden die ten grondslag liggen aan opvattingen over de leefomgeving zijn ingedeeld aan de hand van zes morele sferen uit de waardentheorie van de Amerikaanse moraalpsycholoog Jonathan Haidt. Morele sferen zijn basale ethische intuïties die aanwezig zijn in ieder mens. Het zijn deze morele sferen waarin mensen geneigd zijn dilemma’s of vraagstukken te plaatsen om tot oordeelsvorming te komen. Dit zijn:

  • Sfeer van kwetsbaarheden
  • Sfeer van gezagsverhoudingen
  • Sfeer van het onbegrensde
  • Sfeer van verdeling
  • Sfeer van onderlinge verbondenheid
  • Sfeer van ideaalbeelden

Dit concept is in Nederland verder ontwikkeld en ingekleurd door Willem Buunk van Windesheim.

Waarden kunnen verschillen in concreetheid. Ze kunnen variĂ«ren van abstracte levensprincipes zoals een leven lang willen leren (ontplooiing), tot in technische normen uit te drukken waarden zoals verkeersveiligheid. Sommige waarden zijn inhoudelijk van aard, zoals welzijn, terwijl anderen meer op het proces gericht zijn, zoals zeggenschap.”

In gebiedsprocessen werken we veel met ‘grondregels’ die we samen met partijen aan de start van een proces delen en onderschrijven. Deze spelregels, die voor elke groep anders kunnen zijn, doen wel een duidelijk beroep doen op een aantal proceswaarden. Zo wordt vaak de spelregel gehanteerd: “We zijn open en delen relevante informatie met elkaar.” Deze spelregel doet een beroep op de waarde “gelijkheid” aan tafel. Of een ander voorbeeld: “we besluiten op basis van consensus”. Dit doet een beroep op de waarde ‘zeggenschap’. Alle deelnemers hebben een stem aan tafel.

Zo ontstaan in een gebiedsproces de eerste “gedeelde waarden”, die het fundament leggen voor een gedeelde uitkomst. Het zijn dan de eerste groepswaarden aan een gesprekstafel waarop je voort kunt bouwen. Veranderingen van groepswaarden worden ‘geïnitieerd’ door invloeden van buiten de groep. Mintzberg (professor aan MIT, USA) geeft aan: ‘Een waardensysteem is identiek voor de individuen in een groep. Door het gebrek aan gedeelde waarden tussen organisaties, zijn er meer regels nodig om de omgang met elkaar af te spreken.’ Dit betekent dat je in een nieuwe groep mensen, nieuwe groepswaarden moet ontwikkelen en delen, voordat je als groep goed kunt functioneren. Pas daarna kun je aan de slag met de inhoudelijke kwesties die spelen tussen partijen. Waar ook onderliggende waarden weer een rol bij spelen.

Een voorbeeld: In een gebiedsproces in Limburg over een natuurgebied in ontwikkeling, ligt middenin de kern een landbouwenclave. Er wordt al jaren gezocht naar een manier om de boeren in de kern van het gebied te bewegen hun grond vrijwillig te verkopen, maar dat lukt niet. De verhoudingen zijn inmiddels verslechterd en mensen hebben zich ingegraven. Standpunt van de boeren: ik wil mijn grond niet verkopen. De waarde die hier achter schuil gaan zijn o.a. ‘zeggenschap’ (ik ben de baas over mijn eigen grond), ‘trots’ (al decennialang met familiebedrijf opgebouwd). Het belang van een individuele boer om te verkopen of niet heeft misschien te maken met ‘een gezonde bedrijfsvoering’. Vanuit dat belang zou verkopen best een hele goede optie zijn. Maar inmiddels in binnen de ‘groep van boeren in het gebied’ de opvatting ontstaan “verkopen moet iedereen zelf weten, maar nooit aan een groene organisatie”, vanuit de dieperliggende waarden ‘trots en gemeenschapszin’ en/of ‘proportionaliteit’ (de natuur heeft hier al zó veel gekregen en wij moeten daar voor boeten).

Door juist dit laatste te benoemen en expliciet te maken, kun je andere oplossingen verzinnen die Ă©n tegemoet komen aan individuele belangen, maar ook rekening houden met die ‘groepswaarden’. Uitzonderingen bedenken die toch binnen die groepswaarden op sympathie zouden kunnen rekenen, helpen om oplossingen te vinden met elkaar. 

Door je te verdiepen in de achterliggende belangen en waarden van standpunten, ontstaat ruimte voor wederzijds begrip. Maar óók ruimte voor het vinden van inhoudelijke oplossingen die meer waarde bieden voor partijen. Dat ervaren we in onze Verbindend Onderhandelen processen. Dat vraagt wel bereidheid om te investeren in de onderlinge relatie en in tijd om dat goed te doen.

Mensen brengen met hun waarden hun vastigheden mee in een proces. Dat betekent dat je ze IN het spel moet brengen om uiteindelijk een gedragen resultaat te bereiken. Staan waarden op het spel? Breng ze IN het spel!