Meanderende Maas: het zoeken én vasthouden van het gezamenlijke belang in een sectorale systeemwereld
In veel ruimtelijke opgaven is de ambitie om integraal te werken en zo alle belangen van de betrokken partijen een plek te geven. MGA biedt bij uitstek het gedachtegoed en instrumenten hiervoor; je kunt MGA toepassen bij het ‘bouwen’ aan een project en zo een goede basis leggen voor het komen tot afspraken. Maar bij een integraal project heb je ook te maken met de systeemwereld, waarin alles sectoraal georganiseerd is, bijvoorbeeld als het gaat om vergunningen en budgetten, en ook de techniek. Hoe pak je dat aan als projectmanager? Of beter als Projectteam!
Als projectmanager heb ik steeds het gezamenlijk belang met de individuele belangen verbonden; het moet voor iedereen thuis uitlegbaar zijn
Project: Meanderende Maas
In 2015 werd duidelijk dat de dijk op het traject Ravenstein-Lith versterkt moest worden om ook in de toekomst de bewoners tot in Oss en Den Bosch te beschermen tegen hoogwater. Rijk en regio besloten samen om te onderzoeken of de combinatie van dijkversterking en rivierverruiming meerwaarde op het gebied van wonen, werken, recreatie en natuur in het gebied kan hebben. Daarvoor werd een projectmanager namens alle partijen aangesteld, om daadwerkelijk vanuit de samenhang in het project te denken en te handelen en niet een van de partijen voorop te stellen.
Vanuit een gezamenlijk beeld op het gebied concludeerden de partijen dat een integrale aanpak meer zou opleveren dan alleen de dijk te versterken. Dat de partijen in deze regio al langer samenwerkten hielp daarbij zeker. Wat begon als ‘de dijkversterking tussen Ravenstein en Lith’ werd zo het integrale gebiedsproject ‘Meanderende Maas’.
In juli van dit jaar is zowel de Bestuursovereenkomst als de overeenkomst met de aannemer getekend. Eind 2024 start de uitvoering van het project Meanderende Maas: 26 kilometer dijkversterking tussen Ravenstein en Lith, rivierverruiming aan de Gelderse én Brabantse zijde en gebiedsontwikkeling om het gebied nog mooier en economisch sterker te maken. Er wordt 400 (!) hectare natuur ontwikkeld Ook worden er fiets- en wandelpaden aangelegd en wordt de toegang vanaf de Maas naar de haven van Oss verbeterd. Los van elkaar had dit plan nooit in deze omvang, in deze samenhang en in dit tempo gerealiseerd kunnen worden. Een aantal voorbeelden. Buitendijkse oplossingen die bomen in het landschap hebben gespaard waren onmogelijk zonder de rivierverruiming. De dijk hoeft minder hoog door de rivierverruiming. De gelijktijdige aanleg maakt gebruik van gebiedseigen grond mogelijk. Natuurontwikkeling krijgt de ruimte. En de vastlegging van CO₂ in ooibossen zorgt er voor dat het project bijna CO₂neutraal is.
Proces, probleem en aanpak
In het project werd vanuit de inhoudelijke meerwaarde integraliteit in alle lagen en fasen van het project doorgevoerd. Een aantal voorbeelden:
Werken vanuit de gedeelde ambitie
Bij de start waren er weinig operationele doelen, en ook de scope was niet heel scherp. Dat bood ruimte om samen te zoeken naar maatschappelijke meerwaarde, maar was voor sommige betrokken partijen wel lastig. In het traject hebben de partijen eerst samen een ambitie geformuleerd, waar ze in het traject steeds weer naar terugkeerden en steeds concreter uitwerkten: de waterveiligheid waarborgen in combinatie met het versterken van gebiedskwaliteit. Juist door vanuit de ambitie te werken in een programmatische, en daarmee flexibele, aanpak hebben ze veel meer waarde kunnen creëren dan wanneer er vanaf het begin was uitgegaan van een bepaald aantal hectare natuur, dijk, etc. Om de verschillende belangen goed met elkaar te verbinden is er veel met ontwerpend onderzoek gewerkt. In ontwerpateliers (‘werkplaatsen’) met bewoners was creatieruimte: daar werd vrij van belangen samen gezocht naar oplossingen die meer belangen dienen.
Voor bewoners is de werkelijkheid integraal, terwijl in de juridische en systeemwereld alles sectoraal is opgeknipt. Benut de vanzelfsprekendheid van integraliteit voor bewoners als motor om als overheden samen op te blijven trekken.
Vanuit alle disciplines in het projectteam samenwerken
Naarmate het project verder vorderde en richting concrete plannen ging, werd het ook steeds harder werken om de puzzel te leggen om alle belangen met elkaar te blijven verbinden. Het projectteam heeft daar dagelijks aan gewerkt. Niet alleen vanuit omgevingsmanagement, maar ook met het ontwerp, de financiën, de projectbeheersing en in de bestuurlijke en ambtelijke overleggen. Daarmee maakten ze wat MGA te bieden heeft nog veel krachtiger.
In het projectteam zaten mensen vanuit verschillende achtergronden. Zij hadden integraal werken vanuit het gezamenlijk belang goed tussen de oren en waren gewend om binnen het team steeds goed uit te leggen en vragen te stellen aan de ander die bijvoorbeeld met een financiële of juridische bril erin zat.
Het projectteam kreeg te maken met verschillende eisen aan producten en processen (bijvoorbeeld vanuit de MIRT- of HWBP systematiek) en met tal van momenten en procedures om besluiten te vormen – de systeemwereld. Die sectorale wereld botst met de integrale benadering vanuit MGA. Om goed aan te sluiten bij de sectorale systemen was het belangrijk om het verhaal steeds helemaal op maat te maken voor die doelgroep én daarbij de kern te behouden. Dat betekende steeds weer bereid zijn om je te verdiepen in de wereld en belangen van de ander.
Meanderende Maas was voor ons de kunst van het sectoraal vertalen van een integraal project, zodat je dingen vast kon leggen en weer verder kon.
Ambtelijk samen werken, en bestuurlijk samen sturen: zonder verrassingen
Het integraal blijven werken aan de kernambitie én voldoen aan de eisen vanuit de systeemwereld, vroeg ook een andere rol en houding van ambtenaren dan vanuit hun reguliere rol. Dat kon alleen doordat ze van managers en bestuurders daar voldoende ruimte voor kregen. Maar ook doordat er bewust momenten waren waarop samen gezocht werd naar werkbare oplossingen (co-creatie), én momenten waarin juist aandacht was voor de verschillende belangen en benodigde beslisinformatie van organisaties.
Met overleg alleen kom je niet ver genoeg, je moet elkaar echt willen begrijpen.
In het bestuurlijk proces was ruimte voor gemeenschappelijke beeldvorming én voor de verantwoordelijkheid voor elke individuele bestuurder. De stuurgroep besprak integrale beslisdocumenten, die alle aspecten van het project omvatten, om zo alle partijen op één lijn te houden. Op basis van die integrale documenten werden de besluiten door de afzonderlijke bevoegde gezagen genomen (bijv. over de interprovinciale structuurvisie). De voordelen en de bijdragen van alle partijen werden elke keer opnieuw, bij elke stap, herbevestigd. Door joint fact finding én veel informele contacten (bijv. in gezamenlijke werkbezoeken, informatieavonden en informatieve gesprekken voorafgaand aan de stuurgroep) waren er geen verrassingen voor de bestuurders en vonden ze elkaar steeds in de gezamenlijke ambities.
MGA tips vanuit dit project
- Veranker integraliteit in het project: Zorg ervoor dat het concept van integraliteit diep geworteld wordt in de aanpak en organisatie van het project, zowel in het projectteam, het inhoudelijke ontwerp, de financiën, projectbeheersing en beslisdocumenten.
- Zoek naar gemeenschappelijke meerwaarde: Focus op het vinden van oplossingen die voordelen bieden voor alle betrokken partijen, niet slechts een enkele groep.
- Behoud flexibiliteit in het procesontwerp: Blijf gedurende het hele traject openstaan voor aanpassingen in het project als nieuwe informatie of kansen zich voordoen.
- Houd rekening met de systeemwereld: Erken en begrijp de bestaande structuren en regels van de overheid en zoek naar manieren om deze effectief te navigeren zonder de kernambitie uit het oog te verliezen.
- Gebruik integrale beslisdocumenten: Ontwikkel documenten die alle aspecten van het project omvatten, om zo alle partijen op één lijn te houden.
- Creëer ruimte voor dialoog en benut de vanzelfsprekendheid van integraliteit voor bewoners:Benut de vanzelfsprekendheid van integraliteit voor bewoners als motor om als overheden samen op te blijven trekken. Voer het gesprek over opgaven en oplossingen in het gebied met behulp van ontwerpend onderzoek.
- Geef ambtenaren de ruimte om integraal te werken: Om een integrale ambitie en werkwijze te kunnen verbinden met de sectorale systeemwereld moeten ambtenaren de ruimte voelen om die verbinding te kunnen maken, zonder ‘teruggefloten’ te worden op hun sectorale opdracht.
Als je kijkt naar het gebied en de geschiedenis is de samenhang van het project (achteraf) heel erg logisch. De dijk, rivier en oude meanders zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Meer info: www.meanderendemaas.nl
Met dank aan Petra van den Brand en Jeroen Weck, werkzaam bij Infram, voor het interview over dit project.